Toen op 4 juni 1783 de gebroeders Joseph en Jacques-Etienne Montgolfier bij Annonay in de Ardèche hun eerste luchtballon lieten opstijgen, maakte zich een bijna hysterische opwinding van Frankrijk meester. Deze snuifdoosjes zijn daar een uitdrukking van. Ze leggen de geschiedenis vast van een uitvinding die heel Europa in beroering bracht. Want nog nooit eerder was dit vertoond, de mens die het luchtruim verkent. Via de ballon werd definitief de derde dimensie opengelegd. Dat is op deze doosjes te zien en dat maakt hen tot zo’n bijzonder onderdeel van de Collectie Zuylenburgh. Ze beelden het begin af van de moderne tijd.

Houdon_Montgolfiers

De gebroeders Montgolfier, plaquette van de beroemde beeldhouwer Houdon, die onder andere een buste maakte van Belle van Zuylen.

1783_Annonay

Midden 19e eeuwse impressie van de eerste ballonvaart te Annonay, te zien aan de dracht van de dames

Volgens de overlevering kwamen de broers op hun idee door een opbollend, drogend hemd bij de open haard. Mondiaal gezien was het geen primeur: de Chinezen lieten al eeuwen lang bij feestelijkheden hete-lucht lampionnen los, maar nooit in de grootte en omvang van de ballon van de broers, die trouwens nooit van het Chinese gebruik hadden gehoord.

Sommigen menen dat de heteluchtballon al zo’n 74 jaar vóór de Montgolfiers was uitgevonden door de Braziliaans-Portugese priester Bartolomeu de Gusmão; een beschrijving ervan werd in 1709 in Wenen gepuliceerd, een andere werd rond 1917 terug gevonden in het Vaticaan. Internationaal is het Portugese voorloperschap nooit erkend. De Fransen wilden er niet van horen.

Hoe dat ook zij, pas met de Montgolfiers begon de ballon zijn zegentocht. Hun eerste echte ballon, een grote linnen zak, was beplakt met het papier dat hun vader Pierre, een rijke papierfabrikant, vervaardigde. De ballons van zijn zoons zorgden ervoor dat hij in de adelstand werd verheven. Een gevleugelde luchtballon sierde het nieuwe adelswapen. Prettige bijkomstigheid: de adel in het Frankrijk van vóór de Revolutie betaalde nauwelijks belasting, een belangrijke oorzaak ervan.

wapen

wapendevies:

sic itur ad astra, zo gaan we naar de sterre

1784_manuscript

Montgolfier’s beschrijving van zijn uitvinding

De ontwikkelingen rond de ballon volgden zich razendsnel op. Tien dagen later al, en dat in een tijd dat alles per koets ging, gaven de broers in Versailles hun eerste demonstratie voor het Franse hof en de Franse Académie des Sciences. Adel en wetenschap reageerden met onstuimig enthousiasme. Op 19 september volgde de eerste “bedierde” ballonvaart, met aan boord als proef een haan, een eend en een schaap. Men twijfelde er namelijk aan of levende wezens zo’n vlucht konden overleven. Kon men wel ademhalen op zo’n hoogte en bevroor men niet?

Zo’n honderduizend mensen keken toe, waaronder de hele koninklijke familie. De ballon was genoemd naar de Franse koningin Marie-Antoinette, koningsblauw van kleur en versierd met Franse lelies en gouden zonnen. Een fikse windstoot zorgde voor een scheur in het omhulsel, de ballon zakte na een reis van 3,5 kilometer neer. De haan en de eend werden ineengedoken teruggevonden onder het struikgewas. Het schaap was doende het stro op te eten, welks verbranding de hete lucht produceerde. Het kreeg de erenaam Montauciel, Hemelbestijger, werd in triomf rondgedragen en mocht als beloning de rest van zijn leven in de Ménagerie du Roi wonen, de koninklijke dierentuin. Op 15 oktober 1783 volgde de eerste mensenvlucht, met als inzittende Jean-François Pilâtre de Rozier, een avontuurlijk natuurkundige die bij een latere ballonvlucht over het Kanaal het leven liet. Bij deze eerste bemande vlucht zat de ballon nog vast aan een touw. De 21ste november was de dag van de eerste vrije vlucht, met opnieuw Pilâtre de Rozier, vergezeld van de markies François-Laurent d’Arlandes, een ambitieus majoor in het Franse leger.

Waterstofgasballonnen verdrongen al snel de heteluchtballonnen, ook al omdat de Franse regering de leiding van het ballonprogramma toevertrouwde aan een voorstander van waterstofgas als vulmiddel. Ruim een jaar later, op 7 januari 1785, reisde Jean Pierre Blanchard samen met de Bostonse arts en wetenschapper dr. John Jeffries als eerste per ballon over Het Kanaal van Dover naar Calais, in een waterstofgasballon. Jeffries had al ervaring met het nieuwe vervoermiddel, in 1784 had hij boven Londen in een ballon meterologische waarnemingen gedaan. Hij liet toen ook een brief naar beneden vallen: de eerste luchtpost, te bezichtigen in Amherst College in de Verenigde Staten. De tocht zelf verliep moeizaam en dreigde voor de Franse kust te stranden toen de ballon snel begon te dalen. De ballonvaarders gooiden eerst alle ballast en bagage overboord, toen bijna al hun kleren en loosden tenslotte hun blaas en darmen. Aldus bereikten zij Frankrijk. Jefries bezwoer plechtig nooit meer in een ballon te stappen. In een uitvoerig verslag aan de Britse Royal Society legde hij de vinger op de dodelijk zwakke plek van het vervoermiddel. Ballonnen waren onbestuurbaarbaar. Hoewel de eerste serieuze artikelen over de mogelijkheid van een luchtoorlog verschenen, zoals Napoleon die later overwoog voor een invasie van Engeland, bleek die onbestuurbaarheid een onoverwinnelijk probleem. Begin 19e eeuw werd de ballon daarom bijgezet op het grafveld van onnutte uitvindingen. Pas de ontwikkeling van de verbrandingsmotor en de propellor losten het probleem van de bestuurbaarheid op. Het vliegtuig bleek echter een veel beter middel om het luchtruim te veroveren, waartegen ook de Zeppelin, een superballon, het moest afleggen. Franse pogingen na Napoleon’s verovering van Egypte de inwoners van Cairo met een heteluchtballon te overtuigen van de Franse superiorteit slaagden evenmin. “Een duivelse machine”, noemden de Cairenen het, wijzend op het vuur dat de hete lucht verschafte, en zagen de ballon als een bewijs temeer voor de Franse ongelovigheid.

Ook vrouwen gingen al snel de lucht in. De eerste vrije damesvlucht staat op naam van Elisabeth Thible die in juni 1784 in Lyon opsteeg om de Zweedse koning Gustaaf III tijdens diens bezoek te amuseren: ballonvaart was van meet af aan tevens vermaak en is dat deels gebleven. De ballonomanie had meer profijtelijke kanten. Niet alleen snuifdozen zoals op deze pagina, maar stoelen, kasten en hele serviezen werden met luchtballonnen gesierd en de graveurs van ballonprenten maakten overuren. De eerste vliegramp liet evenmin op zich wachten. In mei 1785 stortte een heteluchtballon neer op het stadje Tullamore in het Ierse graafschap Offaly. Honderd huizen brandden af. De ramp werd vastgelegd in het stadswapen: een phoenix die uit zijn as verrijst.

Tullamore_Crest

1783_balloon

de eerste menselijke vlucht met Pilâtre de Rozier en de markies d’Arlandes

1785_tegel

tegeltje ter ere van de eerste vlucht over het Kanaal


De eerste waterstofballon stijgt op bij het Palais des Tuileries. Het oude paleis, residentie van o.a Napoleon I en Napoleon III, werd tijdens de Commune van Parijs in 1871 verwoest en in 1882 afgebroken. Heel misschien wordt het ooit herbouwd.

waterstofballon