Jean-Simon De Verberie en de Pendules au Negre

Jean-Simon De Verberie en de Pendules au Negre
door Harm Botje

In 1784 boden de twee Horlogiers du Roi, Furet en Godon, aan koningin Marie-Antoinette een heel bijzondere klok aan.

La Negresse enrubannee, zoals de pendule heette, was gemonteerd op een muziekdoos die 64 verschillende wijsjes kon spelen. Trok men aan haar oorbellen, dan kon men in haar ogen de tijd aflezen. Prijs: 4000 livres, omgerekend zo’n kwart miljoen euro, en dat in een tijd dat 300 livres als een goed jaarinkomen gold. Er zijn een viertal van deze pendules gemaakt. Een ervan staat in Buckingham Palace en werd rond 1790 gekocht door de Britse prins-regent. Ze vormen de eerste exemplaren van wat in de jaren daarna uitgroeide tot een gewild en kostbaar artikel, de Pendules au Negre, ook wel genoemd Pendules au Bon Sauvage, een idee dat Rousseau populariseerde.

Negresse enrubannee, gelijkend op de pendule van Marie-Antoinette.

Alle pendules en beelden op de drie Style Bon Sauvage pagina’s van deze site zijn gemaakt, ontworpen of geënspireerd door de onbetwiste meester op dit gebied, Jean-Simon De Verberie (1764-1824). Ook de beelden en de kandelabers komen uit zijn atelier. Door sommigen wordt hij zelfs de Michelangelo van het genre genoemd. Hij was twintig jaar en opkomend uurwerkmaker toen Marie-Antoinette de 64 deuntjes op haar Negresse afspeelde, hij maakte haar onthoofding mee en Robespierre’s Schrikbewind en hij vestigde zich rond 1800 in de Rue de Barbette in de Parijse Marais. In dat stadsdeel bracht hij zijn verdere werkzame leven door, vanaf 1804 op de Boulevard du Temple en van 1812-1820 in de Rue des Fosses du Temple, waar hij een grote werkplaats dreef.

De manier waarop hij zijn naam schreef getuigt van de woelige tijd waarin hij leefde.

Na de Revolutie liet hij het aristocratische voorvoegsel “de” vallen en noemde zich Verbery. Vervolgens combineerde hij naam en voorvoegsel tot Deverberie, om weer aristocratisch te eindigen als De Verberie. Op de 23ste Nive´se van het jaar VII (12 januari 1799) liet hij een dertiental van zijn ontwerpen officieel registeren, later gevolgd door andere. Ze zijn nu te bewonderen in de Bibliotheque Nationale in Parijs. Ook het ontwerp van “onze” Amerique (links), werd officieel geregistreerd. Veel vooraanstaande uurwerkmusea bezitten werk van De Verberie, waaronder het Musée Francois-Duesberg in het Belgische Mons (Bergen). Zijn pendules hebben allen één ding gemeen. Ze vallen op door hun bijzonder verfijnde en geraffineerde afwerking. De Verberie’s pendules zijn nooit gevernist, ze zijn gepatineerd. De ogen zijn van email, niet geschilderd of van glas. De oorbellen waarmee hij zijn vrouwenfiguren sierde zijn altijd perfect geslepen en van kleur. Meer dan wie van zijn concurrenten ook, en er waren er nogal wat, blinkt De Verberie uit door zijn opvallend fraaie afwerking. Hij is de meester van het detail.

door De Verberie gedeponeerde schets van “Amérique”, een van de pendules uit de Zuylenburgh Collectie.

“Politieke Pendules”

Maar De Verberie maakte niet alleen heel bijzondere pendules die opvallen door hun raffinement. Zijn pendules zijn in zekere zin tevens sociale en politieke getuigenissen. Ze keren zich tegen de slavernij en symboliseren gelijkberechtiging. De ideeën voor zijn ontwerpen putte De Verberie onder andere uit een boek dat aan het eind van de 18e eeuw in Frankrijk een enorme impact had. Dat boek, Paul et Virginie, is waarschijnlijk een van de populairste werken uit de Franse literatuur. Het boek werd geschreven door Jacques-Henri Bernardin de Saint-Pierre (1737-1814) en verscheen voor het eerst in 1787 als onderdeel van diens “études de la nature”. In dat op Rousseau geënte boek verwerkte Bernardin de St. Pierre zijn ervaringen en impressies van zijn reis om Afrika heen naar Ale de France, het tegenwoordige Mauritius, toen een Franse slavenkolonie. In 1789, het jaar dat de Franse Revolutie uitbrak, verscheen het werk voor het eerst zelfstandig, en wel in Parijs bij Lémprimerie de Monsieur. Die uitgeverij was eigendom van zijn schoonvader, Pierre-Francois Didot (1731-1795), lid van een beroemde uitgevers-dynastie. De herdrukken en bewerkingen volgden elkaar daarna in hoog tempo op.

Paul et Virginie is een romantische liefdesgeschiedenis die zich afspeelt op Ale de France, het huidige Mauritius, door de schrijver neergezet als een idyllisch paradijs a la Rousseau, maar verpest door de beschaving. Virginie wordt wegens haar liefdesrelatie met Paul, een jongen van eenvoudige afkomst, door haar stands bewuste moeder naar een nonnenschool in Frankrijk gestuurd. Als zij eindelijk terugkeert vergaat haar schip op de klippen, voor de ogen van Paul. Hij probeert vergeefs Virginie te redden en sterft daarop van verdriet.
Het boek werd in zijn tijd gezien als een aanklacht tegen de hypocrisie in de hogere standen. Het gaat uit van Rousseau’s principe dat de westerse beschaving de mens bederft, een idee dat men in diverse socialistische en ook New Age-achtige bewegingen terug vindt. Het boek past in de laat 18e eeuwse “Sturm und Drang” periode die begon met Goethe’s “Die Leiden des jungen Werthers” . Dat boek, waar Napoleon in zijn jeugd mee dweepte (het zette hem tot het schrijven van een onleesbare roman, op Werther gebaseerd), bracht een golf van zelfmoorden op gang. Goethe luidde er het begin van de Romantiek mee in, de gevoelsmens versus de rationele mens van de Verlichting.
[klik hier om Goethe’s Werther uit 1749 te lezen, Duits, PDF, in een apart nieuw venster.]

Klik op bovenstaand plaatje om “Paul en Virginie” te downloaden in PDF formaat.

Maar Paul et Virginie deed de lezers en lezeressen niet alleen stromen tranen vergieten. Het is ook een aanklacht tegen de slavernij, volgens Bernardin de St. Pierre een onmenselijk systeem. De slaaf wordt daarin als minder dan een beest behandeld, terwijl de slavenhouder zelf verdierlijkt en al zijn menselijke trekken verliest. Slavernij maakt het slechtste in de mens los. De slavenhouders representeren de “culture” die de mens slecht maakt, de slaven “la nature”. Zij zijn “les bons sauvages”, de mens in zijn onbezoedelde, natuurlijke staat, zoals de Franse ontdekkingsreiziger Louis Antoine de Bougainville die in 1768 aantrof op Tahiti toen hij in de Stille Oceaan was om de Venus overgang van 1769 langs de zon te observeren, de “internationaal-wetenschappelijke gebeurtenis van de eeuw”. [klik hier om Bougainville’s Voyage Autour Du Monde uit 1771 te lezen, Frans, PDF, in een apart nieuw venster.]

Dat was althans de mening van de encyclopediste Denis Diderot over de Tahitianen en hij maakte zich buitengewoon kwaad over Bougainville’s in Frankrijk met rode oren gelezen beschrijving van de “zondige en losbandige” Tahitiaanse mores in sexualibus. Juist Bougainville had de Tahitianen verpest en bedorven door het westerse zondebesef en de westerse hebzucht te introduceren, schreef Diderot, “moge de zee zelve zich boven Bougainville sluiten.” [klik hier om Diderots Supplement Au Voyage De Bougainville uit 1772 te lezen, Frans, PDF, in een apart nieuw venster.]

Portret van Denis Diderot

negre en de negresse

Hoe dat zij, de geliefden Paul en Virginie waren er in ieder geval mede oorzaak van dat de Franse Nationale Conventie op de 16e Pluvie´se van het jaar II (4 feburari 1794) de slavernij officieel afschafte. De afschaffing werd nauwelijks doorgevoerd en duurde maar acht jaar. In 1802 voerde Napeolon de slavernij weer in wegens de grote opstand op Frans Haïti, waar hij zijn zwager Leclerc op af stuurde. Napoleon’s manzieke zuster Pauline, Leclerc’s echtgenote, gedroeg zich daar zo “Tahitiaans” dat Napoleon elke publicatie erover verbood. Wat De Verberie’s pendules uitbeelden is daarom niet zozeer een modieus romantisch en erotisch getint exotisme, zijn pendules proberen duidelijk te maken dat “les negres” geen brute wilden zijn die “beschaving” behoeven, maar echte gevoelsmensen, zoals de toeschouwer zelf. Ook de twee magnifieke beelden van de negre en de negresse manifesteren dat gevoel overduidelijk.

negre en de negresse

DECRET N° 2262. DE LA CONVENTION NATIONALE du 16. jour Pluviose, an second de la Republique Francaise, une; indivisible, Qui abolit l’Esclavage des Negres dans les Colonies.

La Convention Nationale declare que l’esclavage des Negres dans toutes les Colonies est aboli ; en consequence elle decrete que les hommes, sans distinction de couleur, domicilies dans les colonies, sont citoyens Francais; jouiront de tous les droits assures par la constitution. Elle renvoie au comite de salut public, pour lui faire incessamment un rapport sur les mesures Ã prendre pour assurer l’execution du present decret. Visé par les inspecteurs. Signé Auger, Cordier; S.E. Monnel.

Collationné l’original, par nous président; secrétaire de la Convention Nationale. A Paris, le 22 Germinal, an second de la République Francaise; indivisible. Signé AMAR, président ; A.M. Baudot, Monnot, Ch. Pottier; Peyssard, secrétaires.

Au nom de la République, le Conseil executif provisoire mande 038; ordonne Ã tous les Corps administratifs 038; Tribunaux, que la présente loi ils fassent consigner dans leurs registres, lire, publier #038; afficher, #038; executer dans leurs départements 038; ressorts respectifs ; en foi de quoi nous y avons appose notre signature #038; le sceau de la République. A Paris, le vingt-deuxieme jour de Germinal, an second de la République Francaise, une #038; indivisible.

Signé Buchot, président par intérim, Contresigné Gohier. Et Scellée du sceau de la République.

Abolitiedecreet van 16 Pluviese II
Zie originele tekst links

Pauline Bonaparte als Venus Victrix door Antonio Canova.

Het fameuze beeld van Pauline Bonaparte als Venus Victrix door Antonio Canova (links).

Canova maakte ook een enorm beeld van Napoleon als Mars de Vredestichter (rechts).
Beiden passen geheel in de classicistische stijl van de pendules met Parijs als het nieuwe Rome.

Napoleon als “Mars de Vredestichter” door “Canova”

De symbolentaal bij De Verberie

De Verberie maakt in zijn pendules ook gebruik van in die tijd door iedereen begrepen symbolen. De pendulee Amérique, symboliseert het Amerikaanse continent, met een godin Diana, de godin van de jacht en van de nature, in haar Amerikaanse vorm. De kaaiman aan haar voeten symboliseert het continent zelf. De pendule kent een pendant, Afrique. Ook hier figureert Diana, nu met een schildpad en een leeuwin als Afrikaanse symbolen. De Verberie maakte eveneens een pendule Paul et Virginie. Het boek over hun liefdesdrama leverde de inspiratie voor de pendules. Van veel van zijn modellen maakte De Verberie verschillende exemplaren, allemaal net iets anders zoals aan zijn kandelabers aux Negrillons is te zien.

“Moi Libre aussi” – twee anti-slavernij vignetten uit 1792 van Simon-Louis Boizot